یکى از موضوعاتى که در سالهاى اخیر و بیشتر در کشورهاى مسلمان مورد توجه قرار گرفته ارائه یک نظام اقتصادی جایگزین به‌جاى سیستم اقتصادى غربى می‌باشد. یک موج فزاینده از نظریات در کشورهاى در حال توسعه درحال شکل گیرى است که معتقد است اقتصاد سرمایه دارى غرب درحل مشکل فقر و از بین بردن بسیارى از ناهماهنگى اقتصاد شکست خورده است. بسیارى ازاین راه حل ها با هدف پاسخگویى احتیاجات انسان آزمایش شده اما هنوز انسان قادر نیست که بدون مواجهه با رکود ها و تورم هاى دوره ای، به یک جامعه رفاه (مبنى بر فرصت های برابر، تعادل بین طبقات وروح تعاون ومشارکت به جاى حرص وهرج ومرج ) دست پیدا کند.
چه بر اساس نظریات سوسیالیسم وچه سرمایه داری انسان در مرکز دنیا قرار داشته و بوسیله تمایلات پایه ای نسبت به غذا، لذت و ماندگاری، کنترل میشود. پس از رنسانس در قرن 14مدل تمدن مرکزى اروپا بوسیله ریزون سروسامان گرفت. حتى شناخت میراث معنوى الهى موضوع برخى از ریشه یابی هاى دقیق شده بود. درعلم تئورى تغییر وتکمیل دوره اى هوش انسان، در اقتصاد پیشرفت تکنولوژى وابداع معیارGNP براى اندازه گیرى و محک پیشرفت ملت ها و درسیاست ترویج دموکراسى وتبدیل شدن آن به یکى ازساختارهاى تشکیل دولتها تغییرات زیادى در زندگى انسان بوجود آورد.
همچنین ماتریالیسم سکولار نیز اقدام به جایگزینی معنویت الهى باتئورى کرد که طبق آن زندگى انسان محدود به ارضاى نیازهاى بنیانى اوبوده ودرآن هیچ اعتقادى به جهان پس از مرگ وجود نداشت.کلیساها وصومعه ها برای 75 سال یا بیشتر، دیگر حرفى از جهنم به زبان نیاوردند واینگونه شد که شهرهاى بوجود آمده در غرب صنعتى وکشورهای در حال توسعه که در حال بکار گیرى مدل هاى توسعه علمى وفنی غربى بودند دچار معضلاتى چون بى ثباتى اقتصادى عدم توازن اقتصادى بین فقر وثروت وبیمارى هاى اجتماعی مثل خشونت، مواد مخدر وروابط نامشروع نوجوانان شدند.
نظام هاى سیاسى اروپا در بعد از رنسانس برخلاف سیستم هاى پادشاهى وملوک الطوایفی، تبدیل به دولتهای مردمى شدند.این حکومتها از زمان باستان دراشکال دولت یونانی، نمایندگى امپراتور روم ، شارلمانی، امپراتور مقدس روم ودر آخر دولت هاى ملى اروپایى قرون وسطایى تغییرکرده بودند ودر آخرتبدیل به دولت هاى دموکراتیک انقلابى شده ومحور مشترک آنها زندگى آسوده و امنیت در برار حمله بیگانگان شد. از آنجا که ارباب هاى فئودال رعایا را مدیریت می کردند و مالیات مى گرفتند، همانها هم براى حمایت از پادشاه تشکیل ارتش ونیروى نظامى مى دادند.
از طرف دیگر خود کلیساها مالک زمین هایی بودند وبا دستگاه اشراف فئودالهاوپادشاه همکارى مى کردند.در قرون وسطی به درخواست کلیسا ها سپاهیان زیادى براى جنگ علیه مسلمانان تشکیل شد.
این سپاهیان که آغاز گران جنگهاى صلیبی بودند براى رسیدن به یک پاداش مادى ویا رسیدن به پاداش هاى اخروى دست به جنگ مى زدند. اگر چه ارتش مسیحیان از مسلمانان بیزار بودند ولى به آنها احترام مى گذاشتند وباانان رابطه برقرار مى کردند به طورى که تماس هاى بین مسلمانان ومسیحیان که در جریان جنگ هاى صلیبى صورت گرفت تاثیرات زیادى روى اقتصاد اروپایى ها و همینطور زندگى سیاسى اجتماعى آن ها گذاشت.
اروپا در دوره بعد از رنسانس به سمت عقاید انسان محورانه وبرتری انسان متمایل شد که در این عقاید ابزار اصلى دانش علت هابود و نه روابط الهی. همه چیز از کتاب مقدس گرفته تا دانش سکولارنجوم،جغرافی،ریاضیات،پزشکی،فلسفه وفیزیک ) به صورت تجربى وآزمایشى تبدیل شد تا جاییکه معتقد بودند هیچ چیز وجود ندارد مگر اینکه با یکی از حواس پنجگانه احساس شود. در تاریخ اندیشه هاى غربی، دانشمندان تکیه برحقایق مربوط به تمدن یونانى داشته اند که البته این حقایق همیشه براى آنها نا شناخته بود، تازمانى که مسلمانان آنها رابه عربى ترجمه کرده و پس از آن دوباره به زبان هاى لاتین و رومى ترجمه شدند. شهر آندلس به عنوان پلی عمل مى کرد به طورى که دانشمندان از استانبول که در آن زمان در دست مسلمانان قرارداشت (1458) به شهر بولونیاى ایتالیا که تنها مر کز ترجمه متون عربى به زبان اروپایى بود می رفتند.
البته آسیا خود از بسیارى قبل تر حاوى تمدن های بزرگى چون آشوری، بابلی، چینی، مصرى و هندی بوده است. این جملات که توسط کرنل مارتین برنل در کتاب آتن سیاه مطرح شد بسیارى از دانشمندانى که معتقد بودند یونان اولین زمینه ساز تمدن غربى است را بسیار عصبانى کرد.
از طرف دیگر بسیارى از اروپایى ها به استثناى محققین نسبت به نقش اسلام واعراب در زمینه سازی علوم انسانى بى اطلاع هستند.در مقابل غربى ها به مسلمانان به صورت تحقیر آمیزتحقیر آمیز نگاه کرده وآنها را انسانهایی منفعل وخطر ناک مى دانند.
حقایق بسیارى در این بین مهجور مانده است، مثلا ابوریحان بیرونى در قرن 10 وبسیار زودتر از گالیله ثابت کرد که زمین به دور خورشید مى گردد . کتاب قانون ابن سینا براى 200 سال در دانشگاه هاى اروپا تدریس مى شد یادداشتهای فلسفى ابن رشد در مورد ارسطو طرفداران بسیارى در اروپا پیدا کرده بود. ابن خلدون به عنوان پدر جامعه شناسى مطرح شد خوارزمى اقدام به تاًلیف کتاب الجبرو المقابله کرد که پایه گذار ریاضیات مدرن شد و اعدادعربى جایگزین اعداد لاتین شدند.در نجوم نیز نام بسیارى از ستارگان عربى می‌باشد. همینطور الکندی به عنوان جغرافى دان، بیرونى به عنوان ریاضى دانی که محیط زمین رادقیق تراز بطلمیوس بدست آورده، الزهراوی به عنوان متخصص بیمارى هاى زنان و ابن هیثم بعنوان پدر علم اپتیک آخرین کمکهاى اسلام واعراب به علوم اروپا را انجام دادند.
شیمى از یکى از شعبات دانش مسلمانان الکیمیا و جبر از کتاب الجبر المقابله گرفته شده است. وبه عنوان مثال آخر میتوان از الادریس نام برد که او را یکى از جغرافى دانان بزرگ میدانند چرا که توانست اطلس زمین را تهیه کند.900 سال قبل از کریستف کلمب یک پادشاه مسلمان ساکن در غرب آفریقا (مالی)یک هیئت اعزامى را فرستاد تا کشف کنند که آن سوى اقیانوس اطلس چه چیز قرار دارد تمام کشتى ها غرق شدند و فقط یکى از آنها سالم به حوزه کارائیب رسید که بعدها دانشمندان وقتى متوجه وجود یک کتاب عربى شدند تائید کردند که آمریکا بسیار قبل تر از کریستف کلمب، توسط اعراب مسلمان کشف شده بود.
همینطور،اسپانیا ابتدا در زمان عثمان کشف شد. اوعقبه بن ناجی رابه همراه دستور العمل در دست گیرى قسطنطنیه به آنجا فرستاد. اما قبائل وحشى جلوى آنها را گرفتند و بعدها دیگر اعزام این هیئت صورت نگرفت. پس همانطور که ذکر شد اندلوس به عنوان پلى بین دانش اعراب واروپائیان شده بود که بعد ها زمینه ساز ظهور رنسانس در اروپا نیز شد.
در یک سمینار بین المللى در مورد اسپانیای اسلامى که در سال 1991 در لاهور برگزار شد در مورد کمک هاى اعراب مسلمان به غربى ها تمام جزئیات به خوبى بیان شد (نویسنده مقاله، خود هماهنگ کننده این سمینار بود ).
پیشرفتهاى علمی، تکنولوژى و اقتصادى صورت گرفته در غرب (از بعد از رنسانس ) که همراه با توسعه سیاسى وفرهنگی مى باشند هنوز نتوانسته اند زمینه ساز خرسندى ورضایت انسانها شوند و یا یک جامعه عادلانه تر وبرابر تر ارائه دهند. از نظر اخلاقى بیمارى هاى اجتماعى – اقتصادى موجود به همراه عدم پاکدامنى و انسجام در خانواده ها معضلات بزرگى را در چهره اجتماع رقم زده اند. از نظر اقتصادى نیز، رشد سریع اقتصادی موجب گرم شدن اقتصاد شده و نرخ بهره در حال زیاد شدن است چرا که باید تورم داخلى کنترل شود ولى همیشه این خطر وجود دارد که نکند این چرخ در مسیر دیگرى تاب بخورد و نتایج برعکس شود یعنى سیاست هاى جلوگیرى کننده از تورم،باعث ایجاد رکورد شوند.
در این شرایط وبراى مقابله با این بیماری هاى اقتصادى مخصوصاً اکنون که نظام سوسیالیسم نیز شکست خورده، وجود یک نظام اقتصادى جایگزین راه حل خوبی به نظر مى رسد. در همین شرایط نظریه پایان تاریخ فوکویاما در بهترین حالت، یک تئورى ناقص وترک خورده در مورد پیروزى سرمایه دارى براى درمان بیماری هاى موجوددر جوامع مدرن مى باشد. چرا که فجایع زیست محیطی، تاٌثیرات گاز هاى گلخانه ای،رشد جمعیت واحتمال ایجاد زمستان هسته ای، خطرات بزرگى هستند که از ناحیه سرمایه دارى بوجود آمده ودنیا راتهدید مى کنند. این نتایج صنعتى شدن خود سرانه ولجام گسیخته در جوامع مدرن دنیا می باشد.
یکى از بخشهاى جایگزین، نظام بانکداری بدون بهره مى باشد که توسط اسلام ارائه شده ومدت زیادى ( قبل از اینکه نظام مبتنى بر نرخ بهره غربى اقتصاد دنیا را ویران کند )بکار گرفته شده. بهره در نسخ قدیمى انجیل نیز ممنوع شده بود. قرآن نیز از آن به عنوان جنگ با خدا نام مى برد. در نظام اقتصادى اسلامى پول به عنوان وسیلة مبادله تعریف می شود ولى در اقتصادهاى غربى که مبتنى بر نرخ بهره هستند، جامعة مصرف کننده به جاى قرار گرفتن در کامروائى وخوشنودى در زیر بار سنگینى از بدهى ها وبهره قرار گرفته که باز پرداخت وامها به سالها وقت نیاز دارد.
در اقتصاد اسلامى براى درمان این معضل، مفاهیمی چون مضاربه، مشارکت واجاره تعریف مى شود. مضاربه یک همکاری ببن تاٌمین کننده سرمایه وکارگر است که هر دوى آنها توافق می کنند که در سود پروژه شریک باشندواگر ضررى به خاطر کارگر به سرمایه رسید کارگر کار خود را از دست مى دهد، همکارى پیامبر اسلامصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم با خدیجه سلام‌الله‌علیه در زمینة تجارت، در غالب مضاربه صورت مى گرفت.در مشارکت؛ سهامداران شریک مى شوند.
مدیران شرکت در مورد فعالیتهاى شرکت مسئول بوده ودر سود شریک مى باشند ولى اگر شرکت ضرر بدهد، مدیران هزینه ودستمزد خودرادریافت مى کنند ودر زیان شریک نمی باشند.واین یعنى شرکت هاى راس از دارایی سهامداران منتفع مى شوندونه از فعالیت خود.براى نمونه در موجودی سرمایه ووجوه دو طرفه، شرکت کل(هولدینگ چندین شرکت کوچکتر ) حتی با وجود ضرر دیدن، باید هزینه هاى تاٌمین مالی را بپردازد.
اجاره نیز نوعى از ارائه خدمات است به گونه اى که به ازاى کار با ماشین آلات یا دارائى و براساس ارزش بازار، یک مقدار اجاره با نرخى نزولى پرداخته مى شود. براى مثال در بانکهاى بدون ربا، یک شکل از مضاربه انجام مى شود به طوری که بانک با سپرده گزاران شرط مى کند که بازده سرمایة سپرده گزاران متناسب با سود وزیان متعلق به سرمایه گزارده شده شان محاسبه وپرداخت شود.
بانک سرمایه ها را براساس قواعد از پیش توافق شده وبا مدیریت اعضاى هیئت مدیره بانک، سرمایه گزارى مى کند. البته این مدیریت در سود وزیان سرمایه گزاری شریک هستند. تضاد آشکار در بین بانکهاى موجود وبانکهای اسلامی،درزمینه فعالیت هاى بانکداری، اعمال بهره های ثابت در قبالدریافت وثیقه و دریافت بهره ثابت توسط سپرده گزار، بدون اعتنا به سود وزیان پروژه مى باشد. خسارت ها وجریمه های کارتهاى اعتبارى چه یک شرکت باشد، چه بانک، با اعمال بهره های گزاف باعث مى شود سپرده گزاران هزینه بسیار زیادی بپردازند ولى در اسلام بر مشارکت با حفظ برابرى شرایط و با توجه به اشتراک در سود وزیان تاکید شده است.
به غیر از اجاره ماشین آلات وتجهیزات ، عقد اجاره برای خرید خانه وماشین نیز به کار مى رود که در چهاچوب مالیه اسلامى قرار دادهایى بدون ربا بین سپرده گزار وبانک اسلامی منعقد مى شوند. براى مثال اگر یک وام 100 هزار دلارى اعطا شود، مستاٌجر ونه صاحب سرمایه، قبول مى کند که اقساط وام را طى یک دوره مشخص که بسیار کوتاه تر از 30-15 سال مى باشد، بپردازد. بنابر این سرمایه گذاران سرمایه هاى خودر ا زودتر باز پس خواهند گرفت. به علاوه، کاربر یا مستاجر بر اساس ارزش بازار اجاره مى پردازد، به طوری که مجموع اقساط و اجاره ها از مقدار وام بیشتر نمى شود. همچنین در صورت وررشکستگی، برخلاف نظام سرمایه داری، خانه یا ماشین مصادره نمى شود بلکه اقدامات به گونه اى صورت مى گیرد که شخص از ورشکستگى رهایى یابد. اینگونه نظام اقتصادی بر اساس سنت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم پیش می رود که: قرض دهنده باید یک مهلت اضافى به قرض گیرنده بدهدو....ودر صورت مرگ قرض گیرنده، قبل از تقسیم ارث، باید ابتدا دیون او پرداخت شود.
نظام اسلامى در کنار مالیه بدون بهره، موضوعات دیگری دارد که قابل تامل مى باشند. هزینه داوطلبانه (صدقه) یا انفاق،هدیه و اهدا به فقرا، افراد محتاج، پیران، ناتوانان، در راه مانده گان، سربازان باز نشسته، زنان بیوه، یتیمان، ساخت مدرسه، بیمارستان والبته فریضه زکات ازاین موضوعات مى باشند که قرآن مسلمانان را تشویق کرده است که آنچه مازاد بر نیاز دارند، در این مصارف خرج کنند تا در هر 40 سال چرخه ثروت تداوم داشته باشد. پاداش معنوى در جهان آخرت انگیزه خوبى براى کمک به فقرا و موجب بى تمایلی نسبت به احتکار وانباشت ثروت مى شود. کمک به همسایگان بسیار سفارش شده است تا جاییکه پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود من فکر کردم جبرئیل ممکن است وحى بیاوردکه همسایه نیز از انسان ارث ببرد.
تعجبى نیست که نظام اسلامى محبوبیت زیادی پیدا کرده است. در پاکستان وجوه دو طرفه و ادغام هاى صنعتى بر اساس مضاربه راه انداز ى شده اند. موسسه بیت المال الاسلامى در حدود دو جین با نک اسلامى ایجاد کرده است. موسسات مالی بدون ربا توسط دکتر یحیى عبدالرحمان شعبه هاى زیادی در ایالات متحده وحتى در ازبکستان ایجاد کرده اند. بانک گریند لیز در پاکستان نیز اقدام به گشایش مضاربه مى کند. در هوستن، سن لوئیزو تورنتو نیز وام هاى بدون بهره داده می شود. نظام اسلامى مخصوصاً در زمینه اقتصاد و با توجه به اصل محاسبه رفتار در معاد، ثابت کرده است که میتواند پیشرو در رسیدن به زمینه هاى تازه،دولت رفاه – اتوپیا- که آرزوى نوع بشر است، باشد.
منبع: باشگاه اندیشه
